Ляўрэаты літаратурнай прэміі імя Ежы Гедройца Тацьцяна Барысік, Альгерд Бахарэвіч, Сяргей Дубавец наведалі Варшаву. Беларускіх пісьменьнікі знаходзілася ў полськай сталіцы па запрашэньні МЗС Польшчы. Галоўнай мэтай візыту была папулярызацыя прэміі Гедройца, прамоцыя беларускай літаратуры й кантакты з польскімі культурніцкімі ўстановамі. Разам з чальцом журы прэміі Андрэем Хадановічам пісьменьнікі наведалі Беларускую службу Польскага радыё. Зь імі размаўляў Дзьмітры Гурневіч.
Тацьцяна, чаму прэмія Гедройца заўсёды выклікае столькі мэдыйнага шуму й эмоцый у Беларусі, дзе літаратурных прэмій нямала?
Тацьцяна Барысік.
Т. Барысік: Гэта найбольш вядомая прэмія ў Беларусі, нават у асяродку, які ад літаратуры падалей. Пра яе больш ведаюць і чуюць.
Сп. Альгерд, у Польшчы кажуць, калі невядома, у чым праблема, то праблема ў грашах. А грошы ў прэміі таксама польскія. Ці гэта ёсьць прычына эмоцыяў вакол прэміі?
А. Бахарэвіч: Хутчэй справа ў тым, што гэта самая прэстыжная ўзнагарода. Людзі, якія яе арганізуюць, разумеюць, што такое сучасная літаратурная ўзнагарода. Яны арыентуюцца на заходнія стандарты ўручэньня прэміі, стараюцца, каб вакол яе ўтвараліся інфармацыйныя нагоды, займаюцца прамоцыяй, працуюць са СМІ. Вось і ўся прычына.
Сп. Сяргей, ці зьмяніла прэмія Гедройца літаратурную палітру за тыя гады, што яна ўручаецца?
Сяргей Дубавец.
С. Дубавец: Безумоўна, зьмяніла. Прэмію чакаюць. Адмыслова сядаюць пісаць творы й кнігі. Я лічу, што гэта вельмі добра, бо заўсёды, калі ёсьць працэс, то зь яго нешта праявіцца. Зьявіцца больш сапраўдных талентаў у беларускай літаратуры.
Сп. Андрэй, як прамоўтар беларускай літаратуры, скажыце, ці дасягаецца мэта, якую ставіць перад сабой прэмія Гедройца? Ці спрыяе яна разьвіцьцю беларускай літаратуры?
А. Хадановіч: Як калісьці розныя вар'яты выпівалі за «успех безнадёжных дел», як кожная недасягальная справа, гэта прыгожа, гэта высакародна. Мы самі сабе ствараем ілюзію, у той момант, калі пісьменьнік піша верш ці раман, арганізатары прэміі, каб зрабіць гэта добра, шчыра вераць, што гэта пуп зямлі й што гэта зьменіць заўтрашні лёс усёй беларускай культуры. Зьменіцца, напрыклад, ад прысуджэньня Тацьцяне Барысік другой прэміі Гедройца. У некаторыя моманты зваротная рэакцыя пацьвярджала гэта. Калі мы ладзілі ў кнігарні Логвінаў сустрэчы з прэтэндэнтамі, раптам людзі, якіх я ня бачыў па 10 гадоў, беларусы з Воршы, з кветкамі прыязджаюць, каб пабачыць Тацьцяну Барысік, каб пачуць яе і ўшанаваць. У мяне ілюзія, што гэта дзейнічае. Колькасна кніжак зрабілася больш. Думаю, што чальцы журы пасьля прачытаньня 60-70 кніжак-прэтэндэнтаў пачынаюць ненавідзіць беларускую літаратуру, але думаю, што некалькі вартых рэчаў з гэтага прарастае. Зьяўляюцца кніжкі, за якія ня сорамна. Але трэба ня толькі матэрыяльна прастымуляваць пісьменьніка, ня толькі зьвярнуць увагу беларускай публікі, але яшчэ й перакінуць масток паміж Беларусьсю й Польшчай. Каб як мага больш пераможцаў прэміі выходзілі ў Польшчы ў добрых перакладах, з добрай прамоцыяй. Было б здорава.
Тацьцяна, ці ставіце вы сабе мэту, каб вашыя творы выдаваліся ў Польшчы па-польску?
Т. Барысік: Цяжка ставіць мэту, калі ты сам за гэта не адказваеш. Такую мэту можна паставіць, калі ты сам перакладаеш сваю кнігу. Калі б гэта атрымалася, то я была б усьцешаная. Але непасрэдна такой мэты я перад сабой ня ставіла. Для мяне ўвогуле ўзнагарода была нечаканасьцю, таму што я жыву ня ў Менску, я з правінцыі. Калі загадзя кажаш пра свае пляны, то яны, як правіла, не збываюцца, альбо збываюцца зь вялікай цяжкасьцю.
Сп. Альгерд, вы самі перакладаеце й вас перакладаюць. Гэта ўсё ж такі мэта для пісьменьніка ці не?
Альгерд Бахарэвіч.
А. Бахарэвіч: Я думаю, што для кожнага аўтара, для якога літаратура гэта самае важнае ў жыцьці, для якога гэта справа жыцьця, безумоўна, для яго гэта важна, істотна, ён пра гэта думае й марыць. І робіць усё магчымае для таго, каб яго перакладалі. Але што можа зрабіць пісьменьнік для таго, каб яго перакладалі на іншыя мовы? Адзінае, дык гэта пісаць лепш, лепш і лепш.
Сп. Андрэй, вы перакладаеце польскую літаратуру на беларускую мову. Ці ёсьць у Польшчы людзі, якія могуць якасна перакладаць беларускія кнігі?
А. Хадановіч: Такіх людзей вобмаль. Яны толькі падкрэсьліваюць як выключэньне правіла, што такіх перакладчыкаў катастрафічна бракуе. На сёньня ў Польшчы ёсьць адзін супэрперакладчык беларускай паэзіі Адам Паморскі. Некалькі людзей, якія могуць, і ў прынцыпе, калі зьбягуцца зоркі, маглі б гэтым займацца: паэты Лешак Энгелькінг, Богдан Задура. Можна згадаць нашага трылінгва Яна Максімюка, які часам пасьпяхова зьдзяйсьняе абеларушчваньне, а часам перакладае й на польскую. З прозай нашмат горай. Мы маем яскаравую зорку, перакладчыцу й прамотарку, літаратурную агентку Малгажату Бухалік. Яна мае свае густы, мае свах аўтараў, якіх перакладае й якіх не перакладае. Каб было дзесяць Малгажат Бухалік, каб яны яшчэ між сабой стваралі канкурэнцыю, і нейкую палітру розных густаў, стварылі б шчасьлівае заўтра беларускай літаратуры ў Польшчы. Але мала перакласьці. Цудоўная сэрыя беларускай літаратуры, выдадзеная ва Ўроцлаве, зьявілася, прыгожа аформленая, і самае катастрафічнае: хто далей і як будзе займацца гэтай кніжнай прамоцыяй.
Але параўноўваючы з іншымі суседзямі Польшчы: Летувой, Латвіяй, Славаччынай, то мы выглядаем ня так і кепска. Праўда, нядаўна сапраўдны фурор на польскім рынку зрабіла Крысьціна Сабалеўскайтэ гістарычным раманам «Silva Rerum”. А чым сп. Сяргей, на вашую думку, могуць захапіць польскага чытача беларускія аўтары?
С. Дубавец: Праблема ў якасным прафэйсійным перакладзе, і густ перакладчыка, які можа выбраць з таго, што ёсьць. А ў беларускай літаратуры ёсьць практычна ўсё. Гэта трэба перакласьці й прасачыць, каб яно тут прагучала. Ня проста каб нехта адшкадаваў грошы, каб выдалі 300 асобнікаў, і яно паляжыць-папыліцца. Гэта тое самае, што іх няма. Трэба, каб былі сустрэчы з чытачамі, удзел у фэстывалях, удзел у польскіх прэміях. Бо на нашым выхадзе ў сьвет Польшча знаходзіцца на першым месцы. Бо Нямеччына сочыць за тым, што адбірае Польшча з усходняй літаратуры. Нехта далей глядзіць, што там у Нямеччыне адбываецца й г.д.. Для беларускай літаратуры вельмі важна паказацца ў сьвеце, заняць сваё месца. Ня толькі дзякуючы гэтаму ўнікальнаму Нобэлю. У нас ёсьць шмат таленавітых пісьменьнікаў. Трэба якасны пераклад і прамоцыя.
Сп. Альгерд, вы жылі ў Нямеччыне. Якія там ёсьць інструмэнты, каб разварушыць кніжны рынак? Што зь іх досьведу можа быць карысным для нас?
А. Бахарэвіч: Тут вельмі важна разумець, што кніжкі бываюць розныя. І калі мы кажам пра вялікія наклады, 100-200-тысячныя, то гэта ўсё тычыцца масавай літаратуры. Я, напрыклад, масавай літаратурай не займаюся, і на такія наклады прэтэндаваць не магу. Як прытомны чалавек, я гэта разумею. Я магу вас запэўніць, што і ў Нямеччыне, і ў Польшчы таксама наклады інтэлектуальных кніжак, больш-менш элітарнай літаратуры, ніколі занадта высокімі ня будуць. Калі мы паглядзім на Расею, то там таксама на такое насельніцтва плюс расейскамоўны сьвет наклады ўсё роўна не адпавядаюць колькасьці чытачоў.
Але гэта азначае, што такі пісьменьнік ня можа жыць дзякуючы таму, што ён піша.
А. Бахарэвіч: У Нямеччыне так адбываецца з большасьцю маіх знаёмых пісьменьнікаў, якія ня пішуць дэтэктываў, жаночых раманаў, з тымі, хто хоча сказаць сьвету нешта сур’ёзнае. Яны жывуць за кошт атрыманьня нейкіх стыпэндый, за кошт пісаньня нейкіх калёнак, крытычных артыкулаў, дзякуючы калялітаратурнай дзейнасьці. Але з творачасьці жыве мала хто, я думаю, і ў Нямеччыне, і Польшчы, і ў Брытаніі.
Тацьцяна, для вас пісьменьніцтва – гэта спроба ў тым ліку й зарабіць, ці наадварот?
Т. Барысік: Гэта недзе паміж. Уласных грошай я не выдаткоўваю, бо ў мяне іх наўпрост няма. Я адна гадую дзіця, працую на вытворчасьці, каторая вельмі далёкая ад літаратуры. Гэта сэнс жыцьця, прыярытэтны накірунак жыцьця. Праца для мяне існуе дзеля заробку, бо зь літаратуры не пражывеш. Але калі б не было творчасьці, то пэўна і жыцьцё страціла б сэнс. Гэта дадае жыцьцю фарбаў і веры ў тое, што яно пражыта не дарэмна.
А як, на вашу думку, на кандыцыю беларускай літаратуры паўплывае Нобэль для Алексіевіч? Ці ўжо можна казаць пра нейкія прафіты для нашых пісьменьнікаў?
Андрэй Хадановіч.
А. Хадановіч: Я нядаўна ляцеў праз Франкфурт у Канаду. Нямецкі памежнік, паставіўшы штэмпель, ветлівай нямецкай мовай павіншаваў мяне, як грамадзяніна Беларусі, назваўшы імя пісьменьніцы. Паліцэйскі з аэрапорта яе ведаў. Можа гэта сакрэтны агент сусьветнай літаратуры, Швэдзкай акадэміі, засланы туды. Было вельмі прыемна. Вялікая колькасьць людзей з Ісландыі, Ірландыі, з Польшчы, ня кажучы пра Летуву і Ўкраіну, віншавалі мяне. Спадарыня Сьвятлана, як чалавек савецкага выхаваньня, мае размытую ідэнтычнасьць. Але думаю, што пасьля Нобэля яна сама паверыла ў тое, што яна беларуская пісьменьніца. Гэта вельмі істотны плюс.
Сп. Сяргей, ці адбудзецца манэтызацыя перамогі Алексіевіч для беларускай літаратуры?
С. Дубавец: Адбудзецца, але не імгненна й не адразу. Мы проста павінны зразумець, што нейкі цэнс краіны, культуры, народа ў сьвеце й сусьветай грамадзкай думцы зьмяніўся. Беларусь ужо ніколі ня будзе такой, якой была да атрыманья Нобэлеўскай прэміі. Самой Беларусі трэба гэта асэнсоўваць. Іншыя народы скакалі б ад шчасьця, што мы выбіліся ў элітарны клюб краін і нацый сьвету. Але гэта нікуды ня дзенецца. Сваёй вартасьці прэмія ня страціць.
Сп. Альгерд, вы напісалі, што гэта “апошні Нобэль для Беларусі”. Дык як нам яго лепш выкарыстаць?
А. Бахарэвіч: Я акурат з тых, хто не падзяляе ўсеагульнай эйфарыі ад атрыманьня гэтай узнагароды. Таму як яе выкарыстаць, я ня ведаю. На мой погляд, наступствы могуць самыя нечаканыя. Ад нас будуць чакаць творы пра наша савецкае мінулае. Захад запатрабуе ад нас, каб мы працягвалі за Сьвятланай тлумачыць ім гэтыя аспэкты. Але нашая сучаснасьць, як ніколі не цікавіла, так нікога й ня будзе цікавіць. Я ня бачу ніякага прафіту для беларускамоўнай літаратуры. Гэтая складаная ідэнтычнасьць Сьвятланы Алексіевіч будзе праектавацца й на астатніх. У нас будуць і далей пытацца, чаму вы працуеце па-беларуску ў практычна цалкам расейскамоўнай краіне. Гэта ня ўкладваецца ў іх у галаве.
Т. Барысік: Я думаю, што ўнутры краіны гэта будзе мець большае значэньне, чым за яе межамі. Гэта будзе сьведчыць аб тым, што літаратура, а ня толькі хакей і выраб трактараў, гожы й варты чалавека занятак.
Размаўляў Дзьмітры Гурневіч.